O antifascista e represaliado político pola súa pertenza á organización Socorro Roxo Internacional (SRI), o gasteiztarra Erlantz Cantabrana Berrio, publicou un libro -editado pola combativa editorial Templando el Acero- sobre a memoria histórica do século XX até hoxe. Quizais non sexa fútil lembrar que, verbo do SRI, Antonio Machado escribiu (en 1937?) estas verbas que case sempre se omiten: «nos momentos actuais, o SRI defende en España a causa do pobo e do Goberno lexítimo da República. O seu labor infatigábel para crear sanatorios, hospitais de sangue, refuxios infantís e para dar luz a toda sorte de publicación en apoio da nobre causa antifascista merece o amor, a admiración e o respecto de todos os homes de boa vontade».

Moito se fala sobre a promulgación de leis sobre memorias históricas. É un contrasentido. A memoria, como a historia, non pode aferrollarse en leis e menos aínda se sabemos -ou o sabemos demasiado ben- quen son os que as ditan. Hai a historia e a biografía, colectiva e persoal, e tamén hai memoria e o seu contrato de esquecemento. Tamén hai, por así dicilo, o Alzheimer da Historia como versión cutre da táboa rasa que lle gustaría ao Estado español, unha sorte de bebedizo de nepente nas augas do Lete. A frase de Borges é socorrida: o único que non hai é o esquecemento. É certo, aínda que lle faltou engadir para ben ou para mal. A memoria, xa sexa individual ou colectiva, é a identidade da persoa e o pobo. Deixamos de ser inmortais cando, xa mortos, somos esquecidos. Somo porque temos memoria, dicía o psiquiatra Carlos Castilla del Pino. É máis: somos a nosa memoria disque a nosa identidade. Non se trata de lembrar episodios tristes ou abominábeis por un resaibo mórbido, senón dun acto de xustiza. No Estado español nin sequera houbo un Nüremberg e o borrallo aínda está aí, nolens volens.

Os replicantes do inquietante filme Blade Runner, cuxa vida estaba programada en catro anos, rebeláronse contra os seus creadores, ergo, os seus deuses, por estirar o tempo (subxectivo) e darlle cimentación dabondo como para dispor dunha memoria como única forma de posuír unha identidade. O pai (ou a nai) que, por mor do Alzheimer, xa non é quen de recoñecer ao seu fillo, aínda viva, está de feito desangrado, non existe. Non se sabe xa pai do seu fillo. Poucas cousas hai nas persoas que irriten máis que a perda de memoria, e isto porque, conscientes, lles semella que perden chanzos de identidade. Déixase de ser. A alma, a psique, é a memoria. Cos pobos pasa outro tanto. De aí o desprezábel de tentar capitidiminuir coa escusa dun carpe diem mal entendido e sopena dun pirronismo posmoderno aos contacontos e as “batallas do avó”. Hai que lembrar o pasado aínda que só sexa para non repetir os erros. Hegel dicía que as páxinas en branco da Historia foron os únicos momentos no que houbo paz.

Destas e máis cousas trata o libro de Cantrabrana, unha especie de almanaque dos que líamos con avidez cando crianzas. Atoparán aí datos curiosos, mais nada raros e, sobre todo, memoria subxectiva, como deixa claro o autor.